WIELS, het centrum voor hedendaagse kunst in de hoofdstad van Europa

Als Belgisch referentie-instituut inzake hedendaagse kunst is het één van de zeldzame co-communautaire organisaties in Brussel, zoals de directeur Dirk Snauwaert het formuleert: “Brussel telt immers meer dan twee gemeenschappen. Het Brusselse Gewest herbergt vele internationale instellingen op zijn grondgebied, naast de Europese instellingen.”

Het WIELS legt  zich  hoofdzakelijk  toe  op de presentatie en de productie van tijdelijke tentoonstellingen van nationale  en  internationale  kunstenaars,   zowel van opkomend talent als van gevestigde waarden. Tijdens zijn tienjarig bestaan heeft dit Belgische instituut een sterke reputatie opgebouwd  dankzij  zijn  geëngageerde en kritische programma. Het centrum presenteerde al meer dan 65 expo’s, verwelkomde meer dan 130 tijdelijk-vaste artiesten en organiseerde tal van educatieve en sociaal-artistieke activiteiten. Het is immers ook een plaats voor dialoog, waar initiatieactiviteiten in de hedendaagse kunst voor jongeren georganiseerd worden, net als partnerprojecten met verenigingen en plaatselijke scholen.

Het WIELS kan worden omschreven als een hybride instelling die het midden houdt tussen een museum, een kunstenaarsatelier en een cultureel centrum. “Het plan om een centrum voor hedendaagse kunst te openen, is oorspronkelijk ontstaan uit de wens van beide gemeenschappen – de Vlaamse en de Franse – om op groter vlak te investeren in hedendaagse kunst in Brussel”, aldus Dirk Snauwaert. “Vele leden van de Raad van Bestuur komen, net zoals ikzelf, uit de vroegere structuur van het Paleis voor Schone Kunsten. Het businessplan, dat berust op een publiek-private samenwerking, is opgebouwd door mecenaatspraktijken zoals die in het buitenland gehanteerd worden, in België toe te passen.”

Vandaag evolueert de positionering van de instelling, die het communautaire dualisme wil overstijgen. Voortaan “moeten we de mensheid beschouwen als een vorm van diversiteit en verschil. We moeten een instelling ontwerpen voor de hoofdstad van Europa. We werken momenteel trouwens met de drie gemeenschappen. Enkel door onze energie samen te voegen, kunnen we tot een internationale ambitie komen. Deze uitstraling die enerzijds heel lokaal en anderzijds internationaal is, dit pluriculturele karakter vormt het DNA van het project”, besluit Dirk Snauwaert.

De opening van het eerste centrum voor hedendaagse kunst in Brussel in een stuk van Vorst dat gekenmerkt wordt door zijn industriële infrastructuur en sociaal- economische kwetsbaarheid, luidde een heropleving in voor de buurt. Kan cultuur een stimulerende rol spelen in de herontwikkeling van een wijk? “Sinds de jaren tachtig zien  we dat het postindustriële kader geleidelijk ingenomen wordt door creatieve micro- industrieën.

Het WIELS behoort tot deze beweging”, bevestigt Dirk Snauwaert. Creatieve industrieën hebben een stimulans nodig om ergens neer te strijken en door oude leegstaande panden in te nemen, spelen ze een voortrekkersrol in de herontwikkeling van de wijken. Er zijn nog wel enkele braakliggende terreinen in de omgeving, maar de ruimtelijke herordening is bijna voltooid. Het WIELS heeft deze buurt die achteruitging, echt een nieuwe energie gegeven. De naam zelf (de plek is vernoemd naar het bier van de voormalige Wielemans-Ceuppens brouwerij) is een herkenningsteken geworden. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit de tramhalte op de hoek van de grote verkeersas, die omgedoopt werd tot Wiels.

“Toch moeten we bescheiden blijven”, vervolgt Dirk Snauwaert. “Wat kan een kunstinstelling echt veranderen? Op economisch vlak blijft dat beperkt, wat niet belet dat we een impact kunnen hebben op een verbetering van de levensomstandigheden in de wijk. Maar ik denk niet dat onze tak, de kunst, kan volstaan om radicaal verandering te brengen in de situatie en de endemische werkloosheid bij de jongeren hier. De hoop van de jaren 1980 is op zijn eigen grenzen gebotst.”

Tot de emblematische tentoonstellingen in het WIELS behoort ongetwijfeld ‘Het afwezige museum’, een enorm project dat het centrum in 2017 organiseerde voor zijn tiende verjaardag. Daarin boog het WIELS zich over de rol die musea vandaag spelen, met de vraag naar het ontbreken van een museum voor hedendaagse kunst in de hoofdstad. Hoe zou dat museum er kunnen uitzien?

Een veertigtal kunstenaars met uiteenlopende achtergronden – onder wie Marlène Dumas, Walter Swennen, Martin Kippenberger, Ellen Gallagher, Marcel Broodthaers, Gerhard Richter, Dirk Braeckman, Francis Alÿs, Oscar Murillon, Michel François, Otobong Nkanga, enzovoort – probeerden de vraag  te beantwoorden. Ze onderzochten de lacunes in de museumcollecties, de “blinde vlekken in de geschiedenis” en creëerden alternatieve verhalen of toonden mogelijk vertegenwoordigde identiteiten. De werken maakten het mogelijk om het debat te openen rond essentiële thema’s op het  vlak van mondialisering en  moderniteit,  zoals dekolonisatie, migratie of de  plaats  van het individu tegenover  de  chaos  van  de natuur. Kunst dient ook om, dankzij de kracht van de verbeelding, momenten van spanning en bepaalde historische trauma’s te overbruggen.

Volgens Dirk Snauwaert is de museumkwestie hoogdringend in België. “De Belgische museuminstellingen zijn aan vernieuwing toe. We hebben een grote achterstand opgelopen. Het is onmogelijk om oude collecties in afgeleefde gebouwen te exposeren. Het is schandalig. Maar het probleem kan niet opgelost worden met een paar verbouwingen. Tegelijk moeten er nieuwe scenario’s voor de inhoud bedacht worden. De manier waarop het verleden gelezen wordt, verandert. We kijken vandaag met andere ogen naar Bruegel dan na de Tweede Wereldoorlog. Ook onze blik op continenten die vroeger als ondergeschikt beschouwd werden, is veranderd.”

Deze expo heeft bijgedragen tot de herbevestiging van de essentiële rol die het museum kan spelen, niet alleen in opvoeding en onderwijs, maar ook in het parcours van ideeën, door nieuwe historische analyses aan te reiken.

smARTplaces is een vernieuwingsproject dat mee gefinancierd wordt door het Creative Europe-programma van de EU. Dat wil de manier waarop het publiek toegang krijgt van de digitale technologie en nieuwe vormen van culturele mediatie. Het omvat momenteel acht kunstcentra en twee universiteiten.

Om hun publiek en hun bezoekersaantallen te kunnen verruimen, moeten de musea en culturele instellingen in Europa hun artistieke en culturele inhoud toegankelijker maken. In dat verband is de vorming van een Europees netwerk actueler dan ooit.

Het project dat gestructureerd is rond de creatie van een nieuwe digitale culturele ruimte, moet  uitgroeien  tot  een  netwerk van innoverende en onderling verbonden Europese cultuursites. Het is de bedoeling om deze smARTplaces te voorzien van functies die de bezoekers een interactieve, educatieve, geïntegreerde en aantrekkelijke beleving kunnen bieden.

Als partner kreeg het WIELS middelen voor digitalisatieprojecten en de modernisering van zijn informatica-infrastructuur. Zo kan het aan een nieuw communicatietijdperk rond kunst en cultuuropvoeding beginnen.