De verzamelaar en de boekenliefhebber
Boeken verzamelen is van alle tijden. Bibliofilie, daarentegen, is een fenomeen dat in de 18de eeuw opdook met de handel in ‘tweedehandsboeken’, die zich specialiseerde door het toedoen van boekhandelaars-deskundigen en door het ontstaan van bibliografische handleidingen als hulpmiddelen voor verzamelaars van zeldzame boeken. Bepaalde specialisten situeren het ontstaan van de bibliofilie zelfs in 1763, het jaar waarin de “Bibliographie instructive” van de Franse boekhandelaar Guillaume-François De Bure uitkwam.
Er bestaat dus een verschil tussen een bibliofiel en een verzamelaar. De eerste is ook altijd een verzamelaar en beschouwt het boek zelf (naast de inhoud ervan) als een esthetisch, historisch object. Hij verzamelt zeldzame uitgaven, mooie banden, kijkt naar de afkomst en wil dat het boek in perfecte staat bewaard is. De verzamelaar vertrekt vanuit de tekst. Hij gaat bijvoorbeeld op zoek naar alle uitgaven van zijn favoriete auteur of verzamelt werken over een specifieke periode in de geschiedenis of van een bepaalde drukker. Ook de verzamelaar kan op zoek gaan naar een zeldzaam, zeer gespecialiseerd werk, dat slechts in beperkte oplage uitgebracht is en moeilijk te vinden is.
De verzameling
Onder ‘oude boeken’ verstaan we zowel gedrukte boeken als manuscripten, handgeschreven brieven, gravures en oude foto’s. ‘Moderne boeken’ stammen uit de 20ste eeuw: beperkte oplages of ‘tirages de tête’ (luxe-edities), kunstenaarsboeken, kunstige banden, manuscripten, typoscripten, ...
De onderwerpen zijn net zo uiteenlopend als de specialisatiedomeinen. Zo zijn er verzamelaars met een specifieke interesse voor druktechnieken, prestigieuze banden of illustraties. Anderen gaan op zoek naar literaire, wetenschappelijke, religieuze of topografische werken, terwijl weer anderen belangstelling hebben voor geschiedenis, cartografie, ornithologie, verluchte manuscripten, wiegendrukken, geannoteerde boeken, brieven, ...
Tot de grote collecties van bibliofielen behoort de verzameling banden van Michel Wittock, die in het Wittockiana-museum in Brussel bewaard wordt, één van de opmerkelijkste en belangrijkste verzamelingen die in privébezit gebleven is.
De boekhandelaar en de veiling
De twee belangrijkste bronnen voor de bibliofiele markt zijn boekhandels en veilingen.
De boekhandelaar is een historische figuur. Hij is meestal gespecialiseerd in een beperkt aantal domeinen, soms in slechts één enkel domein. Het is een beroep waarbij kennis en intuïtie vereist zijn en dat vraagt om precisie en geduld. Bepaalde boekhandelaars zijn legendarische figuren, zoals Pierre Berès, een Franse boekhandelaar, uitgever en verzamelaar met de bijnaam ‘de prins van de boekhandelaars’ of ‘de grootste boekhandelaar ter wereld’. Nadat hij in 1926 in Parijs aangekomen was, begon hij op zijn dertiende autografen te verzamelen. Drie jaar later verkocht hij zijn eerste boeken en op zijn 24ste opende hij zijn eerste boekhandel. Tot de aan- en verkopen waaraan hij zijn reputatie te danken heeft, behoort de bibliotheek Pillone, een verzameling van 178 volumes gedrukt tussen 1509 en 1591 en samengesteld door een vooraanstaande Venetiaan. Deze laatstgenoemde had het originele idee om de versiering van de boekdelen toe te vertrouwen aan Cesare Vecellio, een schilder uit de entourage van Titiaan. De unieke collectie bleef in dezelfde familie tot ze in 1874 in handen kwam van de Engelse bibliofiel Thomas Brooke en door zijn erfgenamen vervolgens werd overgedragen aan Berès in 1957. Het belangrijkste wapenfeit van Pierre Berès is echter de verkoop van het manuscript van Louis-Ferdinand Céline “Voyage au bout de la nuit” in 2001 voor een bedrag van twee miljoen euro. De schrijver had het manuscript in 1943 geruild voor 10.000 frank en een klein schilderij van Renoir en sindsdien was het niet meer opgedoken. Drie jaar voor zijn dood organiseerde de boekhandelaar zelf de verspreiding van 12.000 volumes uit zijn boekhandel tijdens zeven veilingen in hotel Drouot, samen goed voor ongeveer 35,3 miljoen euro.
Verkopen via veilingen hebben een sleutelrol gespeeld in de praktijk van de bibliofilie en grote collecties worden meestal op die manier verspreid. Voor liefhebbers zijn die verkopen het moment bij uitstek waarop ze tussen bibliofielen kunnen vertoeven, schatten kunnen (her)ontdekken en werken kunnen aankopen die ze kennen en al langer in hun bezit willen hebben.
De eerste openbare boekenverkoop waarvan men weet heeft, is die van de bibliotheek van Filips van Marnix van Sint-Aldegonde in Leiden in 1599. Voor de gelegenheid werd een catalogus gedrukt, waarvan een exemplaar bewaard wordt in Amsterdam. Die praktijk zou vanaf de 18deeeuw steeds meer ingeburgerd raken. Het Londense Sotheby’s, het oudste veilinghuis, ging zich vanaf 1744 in Londen specialiseren in dit domein, en dat exclusief tot in de jaren 1920. Het heeft boeken uit prestigieuze bibliotheken, zoals die van Napoleon Bonaparte, verkocht en verspreid. Toch is het vooral Parijs dat zijn plaats opeist als hoofdstad van de boekenveilingen, naast Londen en daarna New York.
De catalogus
Boekhandelaars en veilinghuizen maken en publiceren catalogi met beschrijvingen van de boeken die ze te koop aanbieden. Bibliofielen doen hetzelfde voor hun eigen collecties. De beschrijvingen worden gegeven volgens de bibliografische regels die in de 18de eeuw zijn vastgelegd en in de 19deeeuw zijn hervormd. Ze bestaan uit twee delen: het eerste deel is een objectieve en neutrale beschrijving van het werk. Het tweede deel is meer subjectief en geeft bijvoorbeeld een mening over de toestand waarin het werk bewaard is. Het is belangrijk dat de catalogi zo volledig mogelijk zijn. Ze vormen dan ook zeer belangrijke informatiebronnen. Dankzij catalogi is men er onder andere in geslaagd om werken te inventariseren en opeenvolgende eigenaars te achterhalen.
De waarde van een boek
Om de waarde van een boek te bepalen, spelen verschillende criteria een rol.
De inhoud van het boek, de thematiek en het historische belang ervan zijn essentieel, net als het esthetische en sensuele aspect van het object zelf, de schoonheid van de band en de staat waarin het boek zich bevindt. Ook de gevoelswaarde, dus de afkomst van het boek, valt niet te verwaarlozen. De zeldzaamheid is zeer zeker een criterium dat de waarde meebepaalt, al zijn er zeer zeldzame boeken die niet gewild zijn en boeken die in grote oplages uitgebracht zijn die velen in hun bezit willen hebben, zoals de Encyclopédie van Diderot en d’Alembert.
Het hoogste bod ooit voor een boek was dat van Bill Gates, die in 1994 bij Christie’s de “Codex Leicester” kocht voor 30,8 miljoen dollar. Het gaat om een manuscript van 72 pagina’s, dat door Leonardo da Vinci werd opgesteld tussen 1506 en 1510. Deze tekst met wetenschappelijke notities en schetsen over hydraulica, astronomie en geologie is achterstevoren geschreven en dus bedoeld om gelezen te worden met behulp van een spiegel. De Codex dankt zijn naam aan Thomas Coke, de eerste graaf van Leicester, die hem in 1717 kocht. Het werk veranderde in 1980 van eigenaar en kreeg de nieuwe naam “Codex Hammer”, naar de nieuwe eigenaar. Bill Gates zou het werk uiteindelijk zijn oorspronkelijke naam teruggeven. Er bestaan tal van belangrijke manuscripten van Leonardo da Vinci, maar dit is het bekendste en het enige dat in handen is van een privéverzamelaar.
De markt
De markt van de zeldzame en oude boeken heeft zich ontwikkeld in de periode waarin grote bibliotheken verkocht werden doordat belangrijke families het zwaar te verduren kregen, maar ook door de afschaffing van de orde van de Jezuïeten in de tweede helft van de 18de eeuw en de secularisatie van de eigendommen van de kerk onder Napoleon. Tal van werken werden gekocht door Amerikaanse verzamelaars en door universiteiten in de Verenigde Staten, die prachtige bibliotheken oprichtten. Bijna tweehonderd jaar lang was er een grote export van boeken vanuit Europa naar Amerika. Na de Tweede Wereldoorlog deden Europese bibliofielen hun intrede op de markt en begonnen ze hun boeken terug te halen.
Geschriften geven de geschiedenis van het denken weer. Door het geschreven erfgoed te bewaren, spelen bibliotheken, archieven en privéverzamelaars een bepalende rol in onze beschaving.
